Najveći efekt dekarbonizacije u posljednje tri godine MSP u BiH su postigla u povećanju korištenja obnovljive energije, posebno sa solarnim fotonaponskim (PV) postrojenjima, za vlastite potrebe.

Piše: Mirza Kušljugić, RESET Centar za održivu energetsku tranziciju

1. Uvod

Prelazak sa ekonomije bazirane na fosilnim gorivima ka ekonomiji sa nultim neto emisijama (engl. net zero emissions – NZE) je najveća transformacija u istoriji čovječanstva te se stoga naziva Velika transformacija. Ovaj proces se naziva i Treća industrijska revolucija[1]. Ublažavanje klimatskih promjena zahtijeva mjere mitigacije – smanjenje i konačno prestanak emitovanja emisija sa efektom staklenika (engl. Greenhouse Gases – GHG) u atmosferu, posebno iz energetskog sektora, te iz industrije i poljoprivrede. To zahtijeva radikalnu promjenu svega što radimo – načina na koji se osigurava energija za ekonomske djelatnosti, proizvodi hrana, organizuje transport i konačno obrazaca potrošnje roba i usluga, kako na lokalnom tako i na globalnom nivou. Veliki izazov će predstavljati dekarbonizacija industrije, a posebno malih i srednjih preduzeća (MSP). U ovom tekstu su prikazana iskustva RESET Centra za održivu energetsku tranziciji (RESET Centar) u realizaciji projekata dekarbonizacije proizvodnih MSP u BiH u periodu 2022-2024[2] te dati prijedlozi za izgradnju institucionalnog ekosistema podrške MSP u procesu dekarbonizacije.

Za Evropsku uniju (EU) dekarbonizacija predstavlja strateško razvojno opredjeljenje koje je definisano EU Klimatskim zakonom[3], usvojenom  2021. godine. Trenutni cilj EU, definisan u okviru Evropskog Zelenog plana koji je usvojen 2020. godine, je da smanjenje GHG emisija do 2030. godine iznosi najmanje 55% te da se do 2050. godine dostigne NZE ili klimatska neutralnost. Energetske i klimatske politike u BiH se usvajaju na osnovu obaveza koje proizilaze iz članstva BiH u međunarodnim organizacijama: UNFCCC i Energetska zajednica,[4] Pariški klimatski sporazum i Sofijska deklaracija, odnosno prihvatanje Zelene agende za Zapadni Balkan[5]. Međutim, političko opredjeljenje za  dekarbonizaciju nije suštinski prihvaćeno tako da  nije usvojen zakon o klimi, u kome se treba propisati način upravljanja tranzicijom prije svega uvođenjem mehanizma plaćanja za emisije GHG (engl. carbon pricing). Stoga su politike i planovi BiH za dekarbonizaciju reaktivni i stiče se dojam da se usvajaju pro forma uglavnom uslijed pritiska iz EU. Naravno, proces dekarbonizacije je povezan sa procesom Stabilizacije i pridruživanja BiH, odnosno sa prilagođavanjem zakonske regulative u BH sa pravnom stečevinom EU i podsticajima koje EU osigurava za implementaciju usvojenih zakona i realizaciju usvojenih planova.

Premda je u području klime i energije BiH usvojila određene zakone i planove njihova realizacija je haotična,[6] a državne institucije i javne elektroprivrede nemaju zahtijevani kapacitet da ovaj složen proces vode ka održivom energetskom sektoru.[7] U ovakvoj situaciji očekivana primjena EU mehanizma prekogranične takse (CBAM mehanizma) će dovesti do značajnih problema u izvozu iz BiH u EU. Kompanije u BiH sve više osjećaju pritisak da prate i izvještavaju o svojim emisijama (inventaru emisija GHG ili ugljičnom otisku) te da dekarbonizaciju uvažavaju prilikom strateškog planiranja. Ovaj pritisak dolazi uglavnom od trgovinskih partnera iz EU kao i od banaka, preko zahtjeva za primjenu ESG standarda.

2. Dekarbonizacija malih i srednjih preduzeća u Bosni i Hercegovini

U BiH se dekarbonizaciji MSP, za razliku od velikih industrijskih potrošača, sektora zgradarstva i transporta, posvećuje mala pažnja. I pored nedovoljnih mjera podrške MSP u BiH su ekonomski akteri koji su postigli najveće rezultate u dekarbonizaciji (npr. primjenom mjera energetske efikasnosti, korištenjem obnovljivih izvora energije, uvođenjem prakse energetskog menadžmenta). Međutim, da bi proces dekarbonizacije MSP bio sistematično vođen potrebno je razviti institucionalnu podršku. Razlozi za to su specifičnosti MSP. Npr. provođenje energetskih audita je prva i neophodna mjera procesa dekarbonizacije. Međutim, iskustva u BiH ukazuje da samo provođenje audita ne rezultira primjenom predloženih mjera, čak i kada su ekonomski isplative. Kod MSP više je razloga za ovaj tzv. „paradoks energetske efikasnost“, od kojih su najvažniji:

• Barijere informisanja i nedovoljnog poznavanja tehnologija i najboljih praksi energetske efikasnosti;
• Visoki početni troškovi pripreme projekata i barijere prilikom pribavljanja dozvola i odobrenja (npr. za priključenje fotonaponskih elektrana);
• Nedovoljni ljudski kapaciteti i neizgrađene organizacione strukture.

Također, da bi primjena mjera energetske efikasnosti bila efektivna potrebno je da se koriste koncepti i tehnike energetskog menadžmenta što jedino osigurava kontinuirano unapređenje energetskih performansi kompanija. Međutim, za MSP primjena procedura standarda energetskog menadžmenta ISO 50001 je složena. Stoga je potrebno razviti prilagođene pristupe identifikaciji i realizaciji mjera energetske efikasnosti koji ne zahtijevaju primjenu složenih procedura ISO standarda. Pri tome je ključna uloga „vizualnog predstavljanja“ energetskih tokova što omogućava digitalni energetski monitoring.

Na osnovu iskustava i naučenih lekcija u toku realizacije RESET projekta „Mreža energetske tranzicije u industriji u BiH (METI mreža)“ u ovom tekstu su predložene politike i mjere koje mogu da doprinesu da započete aktivnosti na dekarbonizaciji MSP u BiH postanu dio sveobuhvatne i sistematične strategije dekarbonizacije industrije.[8]^,[9]

3. Prijedlog politika i mjera podrške MSP u procesu dekarbonizacije

Politike i mjere podrške u planskim dokumentima u BiH

U nacrtu integrisanog Nacionalnog Energetskog i Klimatskog Plana (NECP) BiH (prijedlog usvojen u julu 2024. godine) tretman MSP je unaprijeđen i nešto veća pažnja posvećena je politikama i mjerama podrške energetskoj tranziciji MSP. Tako su u Mjeri 2.0-2 „Uspostava i provedba energetskih pregleda i sistema upravljanja energijom“ planirane sljedeće aktivnosti:

• Razvoj i provođenje programa za podsticanje MSP-a na vršenje energetskih pregleda, provođenje mjera energetske efikasnosti preporučenih na bazi tih pregleda i uvođenje energetskog menadžmenta;
• Predstavljanje MSP-ima konkretnih primjera koji ilustruju koristi koje bi uvođenje sistema upravljanja energijom donijelo njihovom poslovanju;
• Podsticanje MSP-a na primjenu energetskog menadžmenta i uvođenje standarda ISO 50001.

U Mjeri 2-3-1 u NECP BiH „Unapređenje zakonodavnog okvira koji bi omogućio uspostavu redovnih energetskih pregleda industrijskih postrojenja i energetskog menadžmenta u industriji i malim i srednjim preduzećima“ planirane su sljedeće aktivnosti:

• Unaprijediti zakonodavni okvir koji bi omogućio uspostavu redovnih energetskih pregleda industrijskih postrojenja. Redovni pregledi energetske efikasnosti mogu otkriti potencijale za uštedu energije koji se drugačije ne bi identifikovali.
• Iako je obavezna za IPCC instalacije, energetski pregledi bi trebali da bude prošireni i izvan tih instalacija i subvencionirani za MSP.

U Mjeri 2-3-4 u NECP BiH „Uspostava informacionog sistema i izvještavanja o energetskoj efikasnosti u industriji“ planirano je da se uspostavi informacioni sistem i izvještavanje o energetskoj efikasnosti u industriji, i o postignutim uštedama finalne energije.

Mjere infomisanja i podizanja kapaciteta

MSP nemaju mogućnost angažovanja energetskih menadžera na puno radno vrijeme. Stoga je promocija energetske efikasnosti, informisanje i podizanje kapaciteta zaposlenih u proizvodnom procesu o tehničkim aspektima dekarbonizacije osnovna i ključna mjera podrške MSP. Ove aktivnosti informisanja i ciljanih specijalističkih treninga je najefikasnije da provode privredne komore, entitetski fondovi za energetsku efikasnosti ili specijalizovani centri na univerzitetima. Podršku mjerama promocije i informisanja mogu dati i finansijske institucije. Učešće u ovim programima za MSP treba da bude besplatno.

Podrška identifikaciji i realizaciji mjera povećanja energetske efikasnosti

Sistematična podrška provođenju mjera energetske efikasnosti, u osnovnim i pomoćnim proizvodnim procesima, podrazumijeva podršku: a. identifikaciji, b. odabiru, c. realizaciji i d. praćenju efekata primijenjenih mjera (posebno sa aspekta smanjenja emisija CO2).

Redovno provođenje energetskih pregleda (audita) predstavlja osnovnu mjeru podrške MSP kako za identifikaciju mjesta za potencijalnu uštedu tako i za praćenje efekata implementiranih mjera. Postojanje certificiranih auditora za industrijske preglede je ključno za kvalitetnu identifikaciju potencijalnih projekata. Stoga je neophodno da entitetske vlade uspostave sistem edukacije i certificiranja auditora za industrijska postrojenja. Provođenje preliminarnih audita je potrebno sufinansirati sa 30-70% iznosom, zavisno od veličine MSP i industrijskog sektora. Sufinansiranje omogućava i recenziju provedenih audita što doprinosi standardizaciji i kvalitetu provođenja audita. Potrebno je uspostaviti jedinstvenu bazu podataka o sufinansiranju preliminarnih audita kako bi se izbjeglo da se ista MSP dobijaju sredstva za provođenje audita iz više izvora podrške.

Sistematsko provođenje audita omogućava uspostavljanje baze podataka o indikatorima intenziteta potrošnje energije u pojedinim industrijskim sektorima i karakterističnim proizvodnim procesima – bazu „benchmarking-a“. Korištenjem ove baze moguće je promovisati energetski efikasnije tehnologije kao i najbolje tehnike (best available techniques – BAT). Uspostavljanje i održavanje ove baze podataka najefikasnije mogu realizovati privredne komore.

U toku aktivnosti u projektu Mreža energetske tranzicije MSP – METI mreža identifikovano je da je kritična faza energetske efikasnosti u MSP odabir mjera koje su predložene u auditima i priprema investicionih projekata (idejnih rješenja i studija izvodljivosti). Razmjena iskustava između MSP-a ima značajne efekte u ovom procesu. Stoga se predlaže podrška uspostavljanju modela umrežavanja MSP na sektorskom i/ili regionalnom principu. Iskustva u radu METI mreže se mogu koristiti prilikom razvoja ovog oblika podrške MSP. Poželjno je da se ovaj način podrške MSP sufinansira kao u zemljama EU i/ili realizacija identifikovanih projekata podržava povoljnim kreditnim sredstvima. Moguće je formiranje mreža energetske efikasnosti i na komercijalnoj osnovi.

Jedna od najslabijih karika u sistematskom lancu podrške MSP u procesu dekarbonizacije je nedostatak procedura praćenja i dokumentovanja efeketa primijenjenih mjera jer u BiH ne postoji baza podataka o najboljim praksama. Jedan od rezultata rada mreža MSP za podršku energetskoj tranziciji treba da bude uspostavljanje ovakvog dokumentacionog sistema.

Podrška povećanju korištenja obnovljive energije

Najveći efekt dekarbonizacije u posljednje tri godine MSP u BiH su postigla u povećanju korištenja obnovljive energije, posebno sa solarnim fotonaponskim (PV) postrojenjima, za vlastite potrebe. Ovaj trend je pokrenut značajnim povećanjem cijene električne energije (npr. u zadnje dvije godine u Federaciji BiH 3 puta po 20%) i padom troškova PV sistema. Pošto se od 01.01.2025. očekuje značajno povećanje cijene električne energije i za privredne subjekte koji su do nedavno bili na regulisanom (subvencioniranom) snabdijevanju, realno je očekivati povećanje instalisane snage ovog načina korištenja obnovljive energije.

MSP koja za pokrivanje vlastite potrošnje budu instalirala PV sistema snage manje od 150 kW imaju pravo da ostvare  status prosumera. Priključenje ove vrste prosumera na distributivnu elektroenergetsku mrežu treba riješiti na transparentan i efikasan način. To zahtijeva korištenje posebnih postupaka procjene i povećanja kapaciteta niskonaponskih i srednjenaponskih mreža za prihvat distribuirane proizvodnje (prema tzv. Hosting Capacity – HC pristupu), kao i za rekonstrukciju mreža i modernizaciju (digitalizaciju i automatizaciju) operatora distributivnih sistema.

Najveći problem proizvođača za vlastite potrebe koji su trenutno priključeni na distributivnu mrežu u BiH je nemogućnost (povremenog) plasmana viška proizvedene električne energije (npr. tokom vikenda, praznika i godišnjih odmora) jer u BiH nije do kraja regulisan status aktivnih kupaca. Omogućavanje djelovanja MSP kao aktivnih kupaca može pokrenuti važne procese dekarbonizacije MSP uključujući njihovu digitalizaciju i učešće na tržištima fleksibilnosti, što bi doprinijelo efikasnijoj integraciji varijabilnih obnovljivih izvora energije.

Podrška uvođenju energetskog menadžmenta i energetskog monitoringa

Upravljanje energijom se treba provoditi na principima i procedurama energetskog menadžmenta prema Standardu ISO 50001. Proces formalne certifikacije prema ovom standardu je za MSP skup zahtjev i obično zahtijeva značajno sufinansiranje. Stoga je u METI projektu uspješno implementiran proces uvođenja procedura prema ISO 50001 Standardu bez formalne certifikacije – prema tzv. modelu ISO 50001 Light.

Polazeći od poznate činjenice iz teorije menadžmenta da se procesima koji se ne mjere ne može upravljati uvođenje energetskog monitoringa (praćenja energetskih tokova i troškova za energiju) predstavlja ključnu komponentu sistema upravljanja energijom (SUE). Pošto su komercijalno dostupna rješenja SUE renomiranih proizvođača (npr. Siemens, Schneider, ABB, GE) za MSP skupa opcija poželjno je podržati razvoj i implementaciju jeftinijih i fleksibilnijih rješenja koja su bazirana na „open-source“ softverskim platformama. Jedno takvo rješenje je u razvijeno i uspješno testirano u METI projektu.

4. Zaključak

U razvijenim zemljama OECD, posebno u EU, razvijen je sofisticirani institucionalni sistem podrške MSP (ekosistem) za upravljanje dekarbonizacijom u koji su uključeni univerziteti, specijalizovani instituti te konsultantske i inženjerske kompanije.[10] Jedan od dobrih primjera je primjena mreža energetske tranzicije MSP.[11]

Ključna komponenta sistematičnog i predvidivog sistema podrške dekarbonizaciji MSP je izrada dugoročnog plana podrške dekarbonizaciji MSP i osiguranje pouzdanih (inostranih i domaćih) izvora finansiranja. Planom treba obuhvatiti i sistem praćenja efekata primijenjenih mjera. Prilikom izrade Strategije razvoja energetike BiH i njenih entiteta kao i pri razradi akcionog plana implementacije NECP BiH ove aktivnosti treba realizovati. Iskustva RESET Centra prilikom realizacije projekata podrške dekarbonizaciji MSP mogu biti dobra polazna osnova za izradu akcionog plana dekarbonizacije MSP.

[1] Jeremy Rifkin, „The Third Industrial Revolution: How Lateral Power Is Transforming Energy, the Economy, and the World”, 2011.

[2] https://www.reset.ba/sr/druge-aktivnosti/novosti/104-odrzan-prvi-sastanak-mreze-energetske-tranzicije-u-industriji-meti

[3] https://climate.ec.europa.eu/eu-action/european-climate-law_en

[4] https://www.energy-community.org/

[5] https://www.rcc.int/

[6]https://www.reset.ba/images/2023/11_novembar/Lazna%20i%20haoticna%20dekarbonizacija%20EES%20RESET%20-%20web.pdf

[7] https://nerda.ba/view-more/barometar-spremnosti-drzava-za-odrzivu-energetsku-tranziciju-i-upitnik-ndash-barometar-energetske-tranzicije/139

[8] https://balkangreenenergynews.com/rs/meti-mreza-mala-i-srednja-preduzeca-su-lideri-dekarbonizacije-u-bih/

[9] https://balkangreenenergynews.com/rs/wp-content/uploads/2024/09/Prijedlog-politika-podrske-MSP-u-dekarbonizaciji.pdf

[10] https://www.smeunited.eu/news/navigating-the-energy-transition-a-guide-for-smes

[11] https://een.ec.europa.eu/partnering-opportunities/collaborative-platform-offered-smes-enabling-their-emission-calculation-0