Autor: Small scale tim Istraživačkog centra za prostor
Studenti: Đorđe Raljić, Boško Miljević, Nemanja Topić, Nebojša Jeremić, Neda Medić, Darja Premusanac i Maja Medić
Mentori: Igor Kuvač, Radovan Vukomanović, Slobodan Peulić, Una Umićević i Isidora Karan
Ko-autor: Mladen Đukić, produkcija Aeon
Saradnici na izvođenju: Goran Dimitrić i Saša Zečević
Lokacija: Privremeni park iza Narodnog pozorišta Republike Srpske, Banja Luka
Projektovanje i izvođenje: Decembar 2017.
Fotografije: Sonja Rapajić, Igor Kuvač, Srđan Piljak

UVOD

Nakon zapaženog projekta Banjalučkog mola na obali rijeke Vrbas kod Sportske dvorane Obilićevo (Mejdan), Small scale tim Istraživačkog centra za prostor je realizovao drugi po redu projekat u otvorenom javnom gradskom prostoru u Banjaluci. Projekat simboličnog naziva #BLink je predstavljao prostornu i svjetlosnu instalaciju montažno-demontažnog karaktera, sa rokom trajanja od 15.12. do 15.01. Činio je dio obilježavanje proslave novogodišnjih praznika pod nazivom „Zimska čarolija“, a realizovan je u saradnji sa Gradom Banja Luka, Turističkom organizacijom Banja Luka, produkcijom Aeon, te firmom Binis beton.

CILJ

Cilj projekta je bilo stvaranje jedinstvenog prazničnog ambijenta u javnom gradskom prostoru, koji jednako privlači pažnju stanovnika i posjetilaca Banjaluke. #Blink je projektovan tako da forma i sadržaj instalacije proističu iz karakteristika lokalnog konteksta dok proslavu zimskih praznika u isto vrijeme približavaju aktuelnim svjetskim trendovima. U okviru savremeno dizajniranog prostora, osmišljen je program u interakciji muzike, svjetla i prazničnih poruka, koje promovišu pozitivne vrijednosti kao što su sloboda, otvorenost, ljubav, zajedništvo, ali i identitet grada Banjaluke, stvarajući osjećaj pripadnosti i učešća u globalnoj proslavi i obilježavanju praznika.

Na ovaj način, javni prostor se posmatrao kao otvorena gradska scena i mjesto u kojem savremena vizuelna kultura izlazi iz okvira institucija i postaje dostupna svima, bez obzira na socijalne, kulturološke ili druge razlike. Instalacija je pružala osjećaj boravka u jednom novom, drugačijem i posebnom mjestu, u prostoru koji se inače ne primjećuje i od kojeg se to ne očekuje, koja podiže svijest i pokušava da ukaže na pitanja kvalitetno projektovanog javnog prostora.

URBANISTIČKA POSTAVKA

Lokacija instalacije je rezultat urbanističke analize koja ističe problem skučenosti centralnog dijela Banjaluke i posebno pješačke zone koja je svedena na relativno kratkih cca. 700 m dužine, bez značajnijih mjesta zadržavanja, proširenja ili repera koji označavaju početak i kraj te rute. Potez je potpuno usmjeren na pravolinijski pravac, i osim pješačkog toka, zastajkivanja i skretanja nema mogućnosti za drugu komunikaciju u prostoru. S obzirom na tok, arhitektonski elementi prostora se ne percipiraju, a doživljaj je sveden na komunikaciju između ljudi koji sjede, prolaze ili se sreću.

Prema tome, rezultat analize prostornog konteksta promišlja uravnoteženiji raspored centralnih funkcija, otklon od samo jednog dominantnog pravca, te usmjeravanje dinamike kretanja i aktivnosti prema drugim, zanemarenim, a jednako vrijednim prostorima. Tako bi i sami građani mogli da shvate vrijednost prostornih potencijala i potrebu kreativnog učešća u procesima aktiviranja prostora, odnosno procesima urbanističkog i prostornog planiranja, te zaštite javnog prostora grada kao zajedničkog dobra. Bez obzira na planiranu namjenu i stanje u kojem se nalaze, definicija mreže ovih prostora naglašava njihovu vrijednost, potrebu da se štite, urbanizuju ili stvaraju novi, s tim da se mreža takođe posmatra kao važan sloj aktivacije prostora. Prema tome, projekat skreće pažnju na značaj nedovoljno iskorišćenih i nedovoljno prepoznatih javnih gradskih prostora, koji čine mrežu urbanih praznina i mikro zelenih lokacija sa velikim potencijalom u središtu grada Banjaluka.

Zato je privremeni privremeni park u središtu Banjaluke, između objekata Narodnog pozorišta Republike Srpske i Kulturnog centra Banski dvor (nacionalni spomenici Bosne i Hercegovine) izabran kao strateško mjesto u prostornom ali i simboličkom smislu, jer je to jedan od rijetko preostalih neizgrađenih prostora u najužem gradskom jezgru. U statusu “privremenog”, park je dugo vremena ostao nedovršen, neuređen i nedovoljno iskorišćen, iako ima veliki potencijal generisanja urbanističke strukture grada.

Upravo zato, urbanistička postavka pokušava da isprovocira javnost i korisnike, ispitujući reakcije na aktiviranje prostora, na njegovo posredno izgrađivanje i popunjavanje. Prostor se tretira na način potpune interpolacije u postojeće tkivo, zauzimanjem cijele površine parka i izlaskom na regulaciju, tako da se izgrađena urbana struktura poveže u cjelinu, a da se nova mreža urbanih praznina integriše u postojeći kontekst, stvarajući nove slojeve i redefinišući neke stare.

PRISTUP

Projekat se zasniva na principu urbane akupunkture (Sola-Morales 2008), koja podrazumijeva izgradnju efemerne prostorne strukture u strateški odabranom javnom gradskom prostoru. To je obično mali urbanističko-arhitektonski projekat ograničen veličinom i brojem elemenata kao kombinacija urbanističkog, pejzažnog, umjetničkog i arhitektonskog projekta. Međutim iako je razmjera intervencije mala, precizno aktiviranje prostora izazva mnogo energije i uzrokuje niz drugih malih postignuća. Javna struktura sa karakterom između urbanog mobilijara i urbanističkog projekta generiše novi način razumijevanja ljudskih odnosa i veze sa kontekstom, tako što novo ‘zajedničko’ mjesto definisano arhitekturom, podstiče stanovnike na ostvarivanje aktivnog odnosa prema javnom prostoru. Fleksibilan i efemeran koncept djeluje u ljudskoj razmjeri, uključuje ‘malu’ investiciju, kratkoročni vremenski okvir i promoviše zajedničku upotrebu. Projekat pokreće široku raspravu o potrebi projektovanja savremeno dizajniranih prostora, izgradnje i korišćenja ovakvih prostora, te podstiče na pokretanje novih inicijativa. Projekat analizira odnose i međusobne uticaje različitih prostornih razmjera, od vrlo malih (efemernih objekata) do velikih (javnih prostora i grada), odražavajući fizičko okruženje svakodnevnog života i iskustva. Projekat se fokusira na lokalni kontekst grada Banjaluka i ističe problem nedostatka dobro osmišljenih, dobro održavanih, aktivnih i pristupačnih javnih prostora u gradu.

ARHITEKTURA

Struktura je projektovana kao ‘zasvođeni’ polu-otvoreni javni prostor, koji se u potpunosti uklapala u fizičku strukturu zatvorenog centralnog gradskog bloka, prateći definisanu regulaciju obje ulice na koje izlazi. Instalaciju su činila dva “zidna fronta” (postavljena upravno na ulice) djelimično obložena projekcionim platnom, te mreža čeličnih sajli koja je između zidnih frontova formirala “osvijetljeno nebo”.  Iako je u jednu ruku predstavljala potpuno popunjavanje vrlo značajne urbane praznine, sa druge strane nije narušavala otvorenost i dostupnost privremene parkovske površine, niti postojećih linija komunikacija. Prema kontekstu se odnosila sa poštovanjem – zelena struktura je u potpunosti zaštićena jer je konstrukcija samo tačkasto oslonjena na teren, dok su dva zidna fronta u skladu sa odnosom prema fizičkoj strukturi imala različit tretman. Južni front je djelimčno zatvoren projekcionim platnom, tako da je, gledajući iz pravca Pozorišta, upotpunjavao slojevitost usitnjene fizičke strukture prema Banskom dvoru. Sa druge strane, zidni front prema Pozorištu u potpunosti je ostao ogoljen ne skrivajući zadnju fasadu nacionalnog spomenika Bosne i Hercegovine, i istaknuti repertoar aktuelne sezone, što je i primarna funkcija ove fasade.

Strukturu je činilo svega nekoliko elemenata: (1) dva “zidna fronta” (građevinske skele), (2) mreža čeličnih sajli (sa led trakama) koja je formirala “osvijetljeno nebo” i (3) projekciono platno kao izmješteno težište kompozicije. Oni su formirali nekoliko superponiranih slojeva modularnih kvadratnih mreža od vrlo tankih izduženih elemenata, stvarajući utisak dematerijalnosti i transcendentalnosti, lakoće i prozirnosti. Osim što je predstavljala svod i vezu dva novoformirana zidna fronta, mreža je takođe bila veza između objekata Banskog dvora i Narodnog pozorišta, koja nije adekvatna (degradirana je, neugledna i neprimjerena centralnom gradskom prostoru). Međutim mreža #Blinka je takođe predstavljala vezu u drugom, poprečnom pravcu pružanja, povezujući objekat bivše robne kuće Centar, koji zbog imovinskog spora već godinama stoji napušten, i posredno, objekat bivšeg kina Kozara, koji nakon privatizacije i prenamjene takođe stoji napušten u iščekivanju izgradnje planiranog solitera na njegovom mjestu.

Prema ovome, #BLink je otvorio provokativno pitanje značaja posmatrane lokacije i njene uloge u definiciji urbane strukture centra, preispitujući jednako postojeću i planiranu namjenu. Sa druge strane nagovještavao je odgovor, jer instalacija nije zatvorila prostor, nego ga samo naglasila i dodatno definisala, formirajući neku vrstu kapije između dvije najprometnije banjalučke ulice, pješačke –  Ul. Bana Milosavljeviće i kolske – Ul. kralja Petra I Karađorđevića. A moglo je biti i puno radikalnije, sa samo blagom promjenom pozicije zidnih frontova. Da su oni postavljeni paralelno sa ulicama, a ne upravno na njih, instalacija bi definisala potpuno zatvoren prostor i rješenje bi vjerovatno izazvalo puno veće reakcije, međutim, pitanje je da li bi ga uopšte bilo moguće izvesti.

Konstrukcija je izvedena vrlo elegantno, sa svega nekoliko elemenata i za svega nekoliko dana, u nekoliko odvojenih faza. Prvi fazu je činio osnovni oslonac konstrukcije, koja je umjesto predviđenih “delta” blokova izvedena alternativno od betonskih cijevi kružnog poprečnog presjeka, promjera fi 800 – 1000  mm i dužine 2,0 m, poređanih linearno uz dvije krajnje ivice prostora. Drugu fazu su činili zidni frontovi formirani od građevinske skele u modulu 2,0/1,8/1,0 m i visine 6 m, koji su u cjelini definisali elegantne izdužene proporcije i stvarali utisak vrlo lagane, gotovo paučaste konstrukcije. Treću fazu je činio svod raspona 40/32,5 metra, formiran od čeličnih sajli profila od samo 2 i 4 mm u pravilnom kvadratnom rasteru na razmaku od max 2 metra. Pretposljednji, ali ne manje važan sloj činila je prezentacija na projekcionom platnu (dimenzija 12/6 m) u pravcu suprotnom od dominantnog toka kretanja pješaka odozgo (Jug) ka dolje (Sjever). Ovakva pozicija predstavljala je pokušaj skretanja i proširenja glavnog toka kretanja, odgovor na problem okretanja na mjestu završetka glavnog pješačkog toka u Banjaluci, te poziv korisnicima da se osvrnu, okrenu i skrenu, da zaista uđu u prostor, da ga koriste, osjete i o njemu razmisle. Konačno, posljednju fazu je činila led rasvjeta (na mreži čeličniih sajli) bijele boje kojaje  u koordinaciji sa muzičkim temama tokom popodnevnih i večernjih sati oživljavala prostor i činila ga onim što bi upravo moglo da bude – otvorena gradska scena.

S obzirom na projektantski stav, primjenjene materijale – beton i čelik, te neskrivenu konstrukciju, instalacija je predstavljala smjeo pokušaj uvođenja jedne, za Banjaluku potpuno nepoznate, iskrene, pročišćene, vrlo svedene, brutalističke  estetike u otvorenom javnom gradskom prostoru. Ovo je posebno osjetljivo, ako se uzme u obzir činjenica da se ovakav estetski obrazac pojavljuje u relativno novom istorijskom jezgru grada Banja Luka (30-te godine XX vijeka), prema kojem je ona prepoznatljiva, i u trenutku kad je otvoreni javni gradski prostor u Banjaluci potpuno okupiran vašarskom estetikom. Ona se fragmentarno razlijeva cijelim centrom Grada, počevši od estetike luna parka kod gradske Tržnice, preko pastoralne estetike u sudaru sa vrhuncem ahitekture iz perioda socijalizma na Trgu Krajine, pa cijelim tokom Gospodske ulice, preko novokomponovanog “parkića”, doživljavajući potpuni krešendo sa nakinđurenim baštama kafića.  U takvom kontekstu #BLink je djelovao kao vanzemaljac, potpuno novo i drugačije, kao vrsta pročišćenja na koje se nije lako naviknuti i koje je bilo teško prihvatiti bez obzira na izraženu važnost edukacije o prostoru, njegovanje različitosti, te ukazivanje na savremene dimenzije i prostorna iskustva.

NEDOSTACI 

Kao i većina projekata, a posebno u našim uslovima, #Blink je naravno imao i mnogo nedostataka. Među njima su prije svega projektantska nedoslijednost kao i nedovoljna stručnost pri izvođenju radova, koje su bili rezultat ekstremno kratkih rokova i pritiska koji je otuda uslijedio. Ona se ogledala (1) u pozadini strukture, koja je mogla biti manje vidljiva, zatim (2) u geometrijskoj nepravilnosti konstrukcije svoda (što joj sa druge strane daje jednu dozu ljudskosti, čovjekolike razmjere i šarma), (3) u izostanku doslijednog provođenja modularnog sistema projekta, koja je očigledna u zoni projekcionog platna (ali je opet tehnički opravdana), (4) u izostanku transparentne obloge zidnih frontova, koja bi im dala veću snagu i punoću (izostala uslijed tehničkih zahtijeva za projekcije i opravdnog argumenta o evenualnoj prenatrpanosti strukture, a koja bi bila u suprotnosti sa vrlo čistim izrazom cjeline), (5) u relativno rijetkoj mreži led lampi (posebno na zidnim frontovima), što je umanjivalo atraktivnost instalacije, (6) u relativno slaboj vidljivosti i karakteru prezentacija, (7) materijalizaciji kontrolnog punkta (koji bi bio mnogo kontekstualno efektniji kao potpuno proziran), (8) u problemu dnevnog doživljaja instalacije kojoj je nedostajala jačina svoda ili dodatni elementi (prethodno predviđena viseća platna), koji bi obogatili doživljaj boravka u prostoru tokom dana, te konačno (9) nedostatak sadržaja, koji bi mjesto činio posjećenijim.

PROCES RADA

Sve ove kritike je isto tako moguće postaviti u neki drugi plan, uvažavajući samu realizaciju projekta #Blink, koja je zapravo nevjerovatna, bez obzira na projektovanje u hodu, ekstremne vremenske uslove, probleme sa izvođenjem radova, kašnjenje dobavljača, uslove administracije, ekstremno kratke rokove, itd. Nevjerovatno je i zato što je kompletan projekat realizovan sa minimalnim sredstvima u rekordnom roku od samo pet dana, a strukturu su, u jednoj vrsti live studio projekta (u realnom vremenu ga je moguće pratiti putem facebooka i instagrama), koncipirali, projektovali i izveli sami autori – studenti arhitekture i građevinarstva iz Banjaluke uz podršku mentora iz Istraživačkog centra za prostor. Pri tome je važno istaći hvale vrijedan školski primjer interdisciplinarnog pristupa projektu, koji je okupio i animirao veliki broj aktera, a uključivao je studente i stručnjake iz različitih oblasti – urbanizma, arhitekture, građevinarstva, animacije, elektrotehnike, turizma, administracije i drugih.

ZAKLJUČAK

Ono što je za Istraživački centar za prostor najvažnije jeste da je instalacija aktivirala površinu vrijedne i nedovoljno iskorišćene urbane praznine u samom središtu grada Banjaluka. Prema tome je neka vrsta urbanističkog eksperimenta, koji je otvorio temu „osvjetljavanja“ mnogih drugih „nevidljivih“ gradskih prostora, ukazujući na njihove potencijale i način na koji, inače mali i skučeni centar Banjaluke, može biti značajno proširen i obogaćen, podižući njegovu vrijednost i generišući jednako privredni, kulturni i turistički razvoj. S obzirom da je predmetni prostor važećim regulacionim planom nelogično predviđen za zadržavanje malo korišćenog privremenog parka, projekat je predstavljao neku vrstu provokacije koja je jednako upućena građanima, lokalnoj administraciji, te institucijama i stručnjacima iz oblasti urbanističkog planiranja i projektovanja. Istovremeno, od njih se očekuje da po ovom i mnogim drugim važnim urbanističkim temama uspostave međusobni dijalog uključujući široku javnu debatu i učešće građana.

Bez obzira na kratki vijek trajanja, na činjenicu da je autorima zadao puno glavobolje, izveden u ekstremnim uslovima i čak nazivan ruglom, projekat #BLink je ostvario zapažene rezultate na domaćoj i regionalnoj arhitektonskoj sceni.  Bio je dio zvanične selekcije 21. Salona arhitekture Novi Sad, u kategoriji eksperiment u arhitekturi, po izboru žirija u sastavu Dejan Todorović (dobitnik Velike nagrade Salona arhitekture Beograd 2018), Srđan Jovanović Weiss (CUNY Spitzer arhitektonski fakultet, Njujork), Mika Cimolini (Muzej za arhitekturu i dizajn, Ljubljana), Ana Mrđa (Arhitektonski fakultet Zagreb) i Jasmin Sirčo (Dani arhitekture Sarajevo). Konačno, #BLink – prostorna i svjetlosna instalacija, Banja Luka je dobitnik specijalne nagrade Collegium Artisticum 2019 za inovativni pristup u radu sa javnim prostorima! Važno je napomenuti da je projekat izabran među samo 39 selektovana i među samo 7 nagrađenih u različitim kategorijama.

Cijenjeni  žiri u sastavu Grozdana Sisovic (RE:a.c.t Srbija), Aljosa Dekleva (Dekleva Gregoric architects, Slovenija) i Adnan Harambasic (AHAKNAP, SAAHA, Norveška / BiH) je u svom obrazloženju između stalog naveo: “U okruženju gdje se javni prostori prečesto uzurpiraju bilo od pojedinaca ili same vlasti i na taj način nestaju iz naše svijesti kao javni prostori ovaj projekat pokazuje jedan svjež, kritičan i inovativan primjer “osvajanja” javnog prostora. Iskrenost izraza, izbor materijala a i samo tekstualno obrazloženje svjedoči o iznimnoj zrelosti, znanju ali i vjeri u moć arhitekture od strane jedne grupe autora.”

Ono što posebno raduje jeste da je ovo već druga specijalna nagrada Collegium-a za small SCALE tim Istraživački centar za prostor, što je, s obzirom na samo dva do sada realizovana projekta, ogroman rezultat, jednako za tim i sve druge koji na bilo koji način učestvuju u ovim projektima. Dvije uzastopne nagrade za dva mala eksperimentalna projekta u otvorenom javnom prostoru u gradu Banja Luka zvuče nevjerovatno i pokazuju primjer hrabrosti za inovativne pristupe u promišljanju urbanističkog razvoja grada, koji je jedinstven na prostoru Bosne i Hercegovine, a i šire.

m-Kvadrat