Izvršitelj projekta je licencirana kompanija za projektovanje zaštite, konzervacije i rehabilitacije nacionalnih spomenika BiH: 

Studio Urbing d.o.o. Sarajevo.

Projektni zadatak odnosi se na izradu Idejnog projekta konsolidacije, konstruktivne sanacije, konzervacije, restauracije i revitalizacije zone A (tvrđava Herceg Stjepana Kosače u Ljubuškom).

Historijski osvrt

Na istočnom kraju Ljubuškog polja, na istaknutom vrhu brda Buturovice, lociran je Stari grad Ljubuški. Grad je podignut na čvrstom, krševitom položaju na 396 m nadmorske visine. Gradnja grada se veže za hercega Stjepana Vukčića Kosaču. U historijskim dokumentima 1444. godine prvo se pominje podgrađe Ljubuškog grada i u njemu lokalna crkva, bez navoda kome je posvećena. 1452. godine prvi pomen Starog grada Ljubuški je u vezi sa borbama između hercega Stjepana i sinova, knezova Vladislava i Vlatka. Te se godine herceg Stjepan sklonio u tvrđavu u Ljubuškom. Do 1463. godine Grad je držao Vlatko Hercegović.

Osmanlije prvi put osvajaju Ljubuški 1463. godine. Drže ga svega mjesec dana te se povlače radi nedovoljne snabdjevenosti vojske, tako da je knez Vlatko brzo vratio grad pod svoju vlast. Između 1468. i 1477. godine Osmanlije su definitivno osvojile Ljubuški. Već 1477. godine predstavljaju  pograničnu utvrdu sa jakom posadom. Neki član posade držao je sela koja je prije držao drinski kadija, između ostalog i selo Ljubuški, očito podgrađe koje datuje još iz srednjeg vijeka. Ljubuški  se spominje kao samostalan kadiluk 1633. godine. Do tada je teritorija Ljubuškog pripadala kadiluku Gabeli. Od 1717. godine, kada Osmanlije gube dio teritorija kadiluka imotskog, od preostalih teritorija ovog kadiluka osniva se kadiluk Imotska Bekija sa sjedištem u Ljubuškom. U XVIII vijeku postoje nahija Ljubuški u istoimenom kadiluku, a osnovana je i istoimena kapetanija. Tvrđava je napuštena 1835. godine.

Revitalizacija starog grada

Grad se sastoji iz dva dijela. Prvo utvrđenje je nastalo u doba srednjevjekovne bosanske države, prema historijskim izvorima, polovinom XV vijeka. Postavljeno je na najvišu i najdominantniju kotu. U doba osmanske uprave opasano je zidovima sa svih strana. Cijeli sistem odbrane i prostornog rasporeda utvrđenja je izuzetno dobro osmišljen.

Posmatrajući danas Stari grad vidljive su postojeće dobre masivne zidane strukture na kojima se mogu uočiti i velika oštećenja, duboke pukotine, nedostajanje zidnih platana, oborenih cijelih konstruktivnih blokova i sl. Potrebno je izvesti arheloška istraživanja koja bi dala odgovore u historijskom kontekstu koji se ne mogu definisati postojećim preostalim zidanim konstrukcijama.

Cilj projekta obnove Starog grada Ljubuški je revitalizacija kompleksa kroz:

–              radove na konsolidaciji, konstruktivnoj sanaciji, restauraciji i konzervaciji  Starog grada,

–              stvaranje bezbjednih uslova za posjetioce,

–              stvaranje predispozicija za ekonomski održivo korištenje kompleksa kroz aktiviranje postojećih objekata podgrađa koje čine kompleks,

–              izgradnja novih objekata u funkciji održivog razvoja kompleksa,

–              stvaranje uslova za edukativnu prezentaciju,

–              razvoj kompleksa od značajnog turističkog potencijala prema turističkoj destinaciji.

Pomenute ciljeve planirano je provesti kroz nekoliko faza projekta koje prestavljaju aktivnosti na arheološkom, konzervatorsko-restauratorskom, infrastrukturnom i ekonomskom polju.

Prvom fazom predviđena je izrada projektne dokumentacije konzervacije i restauracije Starog grada stvarajući pretpostavke dugoročne zaštite nacionalnog spomenika.

Da bi se postigao zadati cilj potrebno je planski izvesti revitalizaciju kompleksa, prostor Starog grada i podgrađa. To podrazumjeva sagledavanje historijskog konteksta, istraživanje i analizu dostupne arhivske i dokumentacione građe i snimanje postojećeg stanja (geodetski, tehnički, foto) uz tekstualne komentare. Prvi korak u tom pravcu a na osnovu dobijenih ulaznih podataka je izrada Idejnog projekta što podrazumjeva prijedlog konstruktivne sanacije, konzervacije i restauracije Starog grada, koji je ključni dokument za realizaciju cijelog projekta.

Prostor Starog grada prestavlja najosjetljiviju zonu kojoj je potrebno posvetiti posebnu pažnju prilikom izrade projektne dokumentacije kao i kasnije prilikom izvođenja konzervatorsko-restauratorskih radova. Vremenom je došlo do znatnih oštećenja primarnih konstruktivnih elemenata svih dijelova Starog grada. Usljed utjecaja atmosferilija i vegetacije došlo je do uništenja vezivnog tkiva (maltera) između kamenih blokova te time do razjedinjavanja kamenih struktura zidova i bedema. Usljed tektonskih aktivnosti došlo je do obrušavanja velikih dijelova kamenom zidanih struktura. Primjetna veća i manja oštećenja (pukotine) u zidovima i bedemima, kao i nepostojanje  dijelova zida, nekonsolidovanih zona zida, ograde i slično predstavljaju opasnost kako za potpuni nestanak i neprepoznatljivost umijeća graditelja nacionalnog spomenika kroz vijekove, tako i za samo kretanje posjetilaca kroz Stari grad. Na osnovu detaljnih istraživanja na terenu, naučno-istraživačkog rada, ispravnim restauratorsko-konzervatorskim pristupom u projektovanju, pažljivim intervencijama i u konačnici stručnim izvođenjem potrebno je ostvariti konstruktivno stabilan i siguran kompleks koji će biti dostupan građanima i posjetiocima Ljubuškog.

Projektna dokumentacija treba da dijagnosticira stanje, te tehnički i tehnološki ponudi rješenja dugoročne zaštite nacionalnog spomenika kroz projekte konstruktivne sanacije, konzervacije i restauracije struktura zidanih kamenom.

Nakon sagledavanja ulaznih podataka izrađen je Idejni projekat konstruktivne sanacije, konzervacije i restauracije Starog grada koji je dao sliku i obim potrebnih intervencija i ponudio rješenja koji će se kroz Glavni projekat tehnički i tehnološki razraditi za potrebe radova na konstruktivnoj sanaciji te za izvođenje konzervatorsko-restauratorskih radova na nacionalnom spomeniku. Projektovanje određenih funkcionalnih sadržaja je posebno osjetljivo u odnosu na mogućnosti koje prostor dopušta sa svim svojim ograničenjima što je posebno bitno u kontekstu projektovanja infrastrukturnih zahvata koje je potrebno svesti na najmanju moguću mjeru unutar Starog grada.

Idejni projekat konstruktivne sanacije, konzervacije i restauracije Starog grada

Na osnovu detaljnog uvida i snimanja data je preliminarna periodizacija vremena gradnje, koja će biti dopunjena i provjerena na osnovu izvršenih arheoloških istraživanja i u procesu konzervatorskih radova. U tom smislu prepoznaju se tri razvojne faze: rana srednjovjekovna faza, kasna srednjovjekovna faza i osmanska faza.

Rana srednjovjekovna faza

BRANIČ KULA I PALAS

Najstariji dio utvrde predstavlja branič kula i palas. Građeni su masivno od lokalnog kamena krečnjaka. Prema nejasnom uvidu, što treba da potvrde arheološka iskopavanja, može se predpostaviti da je prvo izveden palas a potom branič kula koja je vidljivo prislonjena i najahala na palas. Zidovi palasa u prizemlju debeli su između 1.50-1.60 m, na podužnim stranama suženi su 15-20 cm. Vidljive su manje kamene konzole koje su prihvatale podužnu drvenu konstrukciju. Autentični ulaz u palas nalazio se na prvom spratu (danas zazidan vjerovatno u osmanskoj fazi) što je i uobičajeno za srednji vijek. Današnji probijeni ulaz u prizemlju sa drvenim nadvojem pripada osmanskom periodu. Prizemna kao i spratna etaža visoka je preko 3 m. Vidljivi su i danas ostatci ležišta stropnih greda. Pod prizemlja palasa nije moguće danas utvrditi do arheoloških iskopavanja.

Palas prema sačuvanim visinama zidova, ležištima greda stropnih konstrukcija, debljinom zidova i očuvanim autentičnim ulaznim vratima i prozorima na spratu kao i puškarnicama u prizemlju predstavlja danas jedan od najočuvanijih palasa na ovim prostorima.

Jugo-zapadni zid je najviše oštećen vjerovatno zemljotresom iz 1961. godine. Jugo-istočni ulazni zid sa očuvanim puškarnicama pokazuje vidljive pukotine. Sjevero-istočni zid pokazuje više dogradnji i ojačanja, značajno je oštećen.

Prema staroj fotografiji iz 1924. godine branič kula bila je značajno viša i pokazivala je jedan manji prozorski otvor na sjevero-zapadnoj strani na završnoj etaži. Zidovi u donjim etažama debeli su između 1.95-2.50 m dok je suženje zidova vidljivo na zadnjoj etaži. Tokom zemljotresa unutrašnji zid branič kule prelomio se i kliznuo u palas u tri velika kamena bloka. Sa pristupne strane branič kula je ojačana kamenim podzidom (keglom). Unutrašnji prostor kule je malih dimenzija 5.30×2.65 m, na dijelu koji je dostupan vidljiva su ležišta stropnih greda. Ruševno stanje ne dozvoljava da se u potpunosti odredi ulaz u kulu i prilaz zidu sa puškarnicama.

Značajna količina kamenog materijala nalazi se u prostoru palasa. Idejnim projektom osim sanacije i konzervacije fasadnih zidova predviđena je djelimična rekonstrukcija završne etaže. Svi navedeni podaci sa lokaliteta daju relevantne podatke za vjerodostojnu konzervaciju i restauraciju ovog objekta zajedno sa branič kulom.

OBOR 1

Bedemi formiraju veliko dvorište (obor 1) i spuštaju se prema jugo-istoku prateći konfiguraciju terena. Obor 1 zauzima danas površinu od 860,00 m². Vidljivi su tragovi dva prislonjena objekta uz palas kao i očuvana čatrnja u konstrukciji donjeg dijela. Pomoćni objekat i dograđeni aneks pripadaju osmanskom periodu.

Može se predpostaviti da je izvorni srednjovjekovni obor bio manji, vidljivi su tragovi ostataka zidova koji izviru na spoju bedema. Vizuelno zidovi se ne pružaju u istom pravcu, smaknuti su i puna debljina nije danas vidljiva. Arheološko iskopavanja potvrditi će postojenje ovih zidova.

Ulaz u obor 1 bio je na sudaru ugla palasa i bedema. Kameni detalj ležišta vrata evidentiran je 1988. godine kada je grad arhitektonski sniman, danas zagubljen vjerovatno predhodnim konzervatorskim radovima.

Masivni bedem je sastavni dio palasa, kreće se u debljini 1.40-2.10 m, prelazi u bedeme koji nisu komunikacijski povezani zbog velike visinske razlike koju stvara teren. Širi su i posjeduju na ophodu zaštitni zid. Na njih se nastavljaju bedemi koji su komunikacijski povezani užim ophodom bez zaštitnog zida. Na najdužem bedemu vidljivi su ostatci kamenih stepenica na ophodu.

Bedem na spoju sa palasom danas je zatrpan materijalom, u dijelu ispred kule 1 i 2 (koje su iz kasne srednjovjekovne faze) vidljiv je u svojoj širini, djelimično obrušen a djelimično zatrpan kamenim materijalom obrušene kule 1.

Južni kraći bedem na ophodu ima sačuvanu originalnu puškarnicu na prsobranu, dio zaštitnog zida na ophodu. Na spoju sa širokim bedemom vidljivo je veliko obrušavanje kao i velika kaverna na sredini zida. Bedem se lomi prema jugu i lagano spušta prema terenu sa očuvanim puškarnicama na prsobranu i zaštitnim zidićem. Sa unutrašnje strane vidljivo je zadebljanje. Sa vanjske strane dio oplatnog zida obnovljen je predhodnim radovima. Na lomu bedema danas su vidljivi ostaci bedema koji se pruža prema sredini obora 1.

Duži južni bedem, zemljotresom,  vjerovatno 1961. godine, odvojio se po čitavoj visini od susjednog bedema. Ima očuvane tragove puškarnica u dva tipa i spušta se lagano prema krajnjem bedemu. Ugao na spoju bedema je razrušen. Vidljivo i osipanje u središnjem dijelu. Najduži bedem, položen preko stijena na najnepristupačnijoj strani, pruža se sve do ulazne kapije. Prsobran je velikim dijelom očuvan sa dva tipa puškarnica. Ophod je vrlo uzak za komunukaciju. Nisu vidljivi tragovi drvene zaštitne ograde. Na sredini zida sa unutrašnje strane vidljivi su tragovi zida koji se pruža u obor 1.

Kasna srednjovjekovna faza

KULA 1 I KULA 2

Masivne kule 1 i 2 predstavljaju gradnju kasno srednjovjekovnog perioda. Obje su naslonjene na masivni bedem i prebačene preko zida jednom svojom stranom. Kula 1 je malog unutrašnjeg prostora 2.80 x 1.45 m. Značajno oštećena posljednjim zemljotresom, tako da se unutrašnja strana kompletno srušila u obor 1. Do raščiščavanja objekta nije moguće utvrditi gdje je postojao ulaz u kulu. Vidljiva su ležišta stropnih greda između prizemlja i sprata. Kula je pravougaone osnove sa zakošenim zidom prema vani. Vidljive su vertikalne pukotine na obje očuvane strane.

Kula 2 je potkovičastog oblika sa jasno definisanim ulazom, sačuvanim puškarnicama, prebačena preko masivnog bedema jednom stranom. U podnožju kule, na kosoj strani terena izvedena kamena podzida u formi „ kegle“. Sve strane kule su kose prema vani. Polovina kule na nivou ulazne etaže je oštećena i vide se tragovi oštećene puškarnice. Izvorne visine kula nisu poznate.

BEDEMI

Bedemi zatvaraju utvrdu koja predstavlja drugu srednjovjekovnu fazu.

Bedem koji se naslanja na dugi bedem pruža se do kapije. Obnovljen je djelimično predhodnim radovima. Na središnjem dijelu potrebna je dodatna konzervatorska intervencija.

Od kapije 2 prema kuli 1 nastavljaju se bedemi i zatvaraju utvrdu u drugoj razvojnoj fazi.  Bedemi su promjenjive širine, danas djelimično vidljivi. Na bedem se naslanjaju tri objekta ove faze, stambeni ili pomoćni što će se arheološkim iskopavanjima definisati. Bedemi u svojoj gradnji predstavljaju rustičnu srednjovjekovnu gradnju. Danas su visine na nivou partera jer su u osmanskoj fazi predstavljali unutrašnje zidove.

Osmanska faza

U osmanskom periodu grad je značajno proširen prema pristupnom platou ( 1472-1565 godine). U tom periodu pred gradom izgrađeno je 13 stambenih i pomoćnih objekata kao i džamija  koju je podigao Nesuhaga Vučijaković. Osmanska gradnja tog perioda razvija se u niskim horizontalnim potezima kao i gradnja topovskih tabija.

OBOR 2

Obor 2 zauzima površinu od 907.00 m2, formiraju ga bedemi i topovska tabija. Bedemi su izvedeni  u jednoj fazi, u jednom potezu, na lomovima uglova ugrađeni su fino obrađeni klesanci. Zid je promjenjive debljine po visini, sa uskim ophodom u kome su ugrađene drvene grede sa konstrukcijom drvene galerije za komunikaciju. Na prsobranu su izvedena dva tipa puškarnica, manje u velikom dijelu sačuvane i veće koje su sa gornje strane provaljene. Uz bedem prislonjena je veća gomila obrađenog kamena, čija funkcija nije jasno određena, te će se tome u okviru arheoloških istraživanja posvetiti posebna pažnja.

Prema pristupnom platou izgrađena je topovska tabija sa očuvanim puškarnicama. Tabija je podignuta skoro 3.0 m iznad kote terena obora 2. Pristup je preko kamenog stepeništa položenog uz pristupni zid.

Bedem iznad glavnog ulaza obnovljen je u predhodnoj fazi kao i manji objekat lijevo od ulaza. Pokriven je kamenom pločom koja je danas oštećena i provaljena. Objekat je neadekvatno obnovljen bez poštivanja postojeće kamene strukture. Predviđen je za uklanjanje.

Projektom revitalizacije biće ponuđena druga funkcionalnija rješenja.

Mjere zaštite i obnove

Idejni projekat je definisao za svaku strukturu mjere zaštite i metodologiju konzervatorsko-restauratorskih zahvata na obnovi. Mjere se mogu grupisati u nekoliko cjelina:

–              Arheološka istraživanja naznačenih prostora,

–              Demontaža, deponovanje i ponovna uptreba u procesu obnove naznačenih struktura.

–              Deponovanje kamenog materijala po arheološkom istraživanju za ponovnu upotrebu.

–              Autentičnim kamenim materijalom izvršiti konzervaciju i restauraciju naznačenih struktura.

–              Projektom definisana mjesta ojačati čeličnim ankerima.

–              Injektiranje nakon obnove nedostajućih zidova i povezivanja uglova čeličnim ankerima.

–              Obnova kula 1 i 2 do nivoa poznatih elemenata kako je dato u projektu.

–              Konzerviranje naznačenih bedema i nastambe do nivoa parterne konzervacije

–              Obnova naznaćenih bedema u cjelosti prema sačuvanim ostacima arhitekture.

–              Obnova pristupnog kamenog stepeništa i konstrukcije drvenog ophoda.

–              Obnova tabije.

Izradom Idejnog projekta konstruktivne sanacije, konzervacije i restauracije Starog grada Ljubuški omogućeno je korisniku i investitoru da sagleda obim i potrebe neophodih intervencija, omogućuje rad na daljoj izradi projektne dokumentacije te planiranje sredstava u kontinuitetu.

Sljedeće faze izrade projektne dokumentacije

Paralelno sa izradom Glavnog projekta potrebno je sačiniti Plan i program sistematskih arheoloških istraživanja koji će prethoditi ili će pratiti izvođenje konzervatorsko-restauratorskih radova na Starom gradu.

Stručno planirana revitalizacija kompleksa Starog grada će, prije svega zaštititi vrijedan spomenik kulture, a zatim ga učiniti atraktivnim kao turistički i kulturni centar šire regije. U tom cilju potrebno je u potpunosti uključiti podgrađe i tretirati projektom okolne objekte izvan bedema Starog grada dodijeljivanjem namjena pojedinim prostorima kompleksa. Time bi se stvorile predispozicije za ekonomski održivo korištenje kompleksa.

Pored posebno naglašenog stručnog pristupa konzervatorsko-restauratorskim intervencijama, prateći pozitivne propise i konzervatorske principe potrebno je sagledati i savremeni aspekt korištenja kompleksa. To se prvenstveno odnosi na neophodan parking prostor i ulaz u kompleks;   edukativno-ugostiteljsko-poslovne prostore (sanitarije, biletarnica, suvenirnice, galerija/muzej, restorani, toaleti)  za šta treba revitalizirati postojeće objekte i ostatke objekata koji su locirani van bedema Starog grada; planiranje novih objekata; pristupne staze prikladne za kretanje uz adekvatan urbani mobilijar (klupe, korpe za otpatke, informacijske ploče, putokazi), zatim rasvjetna tijela i slično.

Projektom revitalizacije kompleksa graditeljske cjeline Stari grad Ljubuški sa podgrađem, pored zaštite nacionalnog spomenika od propadanja i nestajanja, oživiti će se i aktivirati kompleks te očuvanjem njegovih neospornih kulturno-historijskih vrijednosti, stvarati će nove vrijednosti i omogućiti dugoročnu zaštitu kroz ekonomsku održivost u budućnosti.

m-Kvadrat