Odnos tradicije i savremenosti, prisustvo nasljeđa i predanja u vremenu u kome živimo, uticaj koji materijalna i nematerijalna baština imaju na naš pogled na svijet, vrijednosni sistem, vječno i prolazno, život uopšte – tematika je koja je zajednička svim ljudima.

Vladislav T. Lalicki je direktor i osnivač projektnog biroa AVL d.o.o sa sjedištem u Beogradu, Srbija. Rođen 1971. godine u Beogradu. Diplomirao na Arhitektonskom fakultetu Univerziteta u Beogradu u studiju prof. arh. Branislava Mitrovića. Oženjen, otac dvoje odrasle djece, živi i radi u Beogradu. Stekao preko 25 godina profesionalnog iskustva u projektovanju. Autor i odgovorni projektant preko 80 arhitektonskih projekata, od kojih je preko 40 realizovano ili se nalazi u realizaciji. Njegovo iskustvo uključuje različite tipove objekata: stambene,  sakralne, poslovne, zdravstvene, objekte kulture, objekte za odmor i rekreaciju, pozorišnu scenografiju itd. Povremeno piše o arhitekonskim fenomenima i tekstove objavljuje na društvenim mrežama i u stručnoj periodici.

Crkve su oduvijek bile izuzetno važne građevine u istoriji arhitekture i društva u cjelini. One ne samo što služe kao mjesta duhovnog hodočašća i bogosluženja, već su i remek-djela arhitekture koja svjedoče o tehničkom majstorstvu, kulturnom uticaju i duhovnom nasljeđu različitih epoha i civilizacija.

Piše: Vladislav Lalicki

Odnos tradicije i savremenosti, prisustvo nasleđa i predanja u vremenu u kome živimo, uticaj koji materijalna i nematerijalna baština imaju na naš pogled na svet, vrednosni sistem, večno i prolazno, život uopšte – tematika je koja je zajednička svim ljudima. Ona je, međutim, naročito prisutna i uvek aktuelna u našem, balkanskom i mediteranskom podneblju i kulturnom kontekstu u kome su ponikle sve velike monoteističke avramovske religije i sve ono što se, u najširem mogućem smislu, smatra zapadnom civilizacijom. 

Baveći se kroz svoju arhitektonsku praksu (pored ostalih, „uobičajenih“ arhitektonskih tipologija) pravoslavnom sakralnom arhitekturom, susreli smo se, veoma konkretno, sa problemom transponovanja tradicionalnih prostornih, oblikovnih i simboličkih tema na arhitektonski jezik blizak i razumljiv savremenom čoveku. Istovremeno, suočili smo se, takođe vrlo neposredno, sa pitanjem uloge arhitekte u zajednici, odnosno potrebom da se, pre svega, duh te zajednice (u ovom slučaju, religiozne) materijalizuje kroz arhitektonsku formu. Samim tim, i sa pitanjem značenja i razumevanja pojma originalnosti i, čoveku imanentnim, traganjem za novim, kao i sa „lekovitim“ stišavanjem sopstvenog ega u stvaralačkom procesu. Smatramo da su ova pitanja, sa kojima smo se na polju crkvene arhitekture intenzivno i direktno sretali, zapravo, univerzalno značajna za svakoga ko se bavi arhitekonskim stvaralaštvom.

Ponekad su odgovori na ova, u osnovi uvek ista pitanja, donosili rezultate očiglednije oslonjene na tradiciju, a ponekad su se ti rezultati, možda samo naoko i u spoljnoj pojavnosti, od nje udaljavali. 

Naime, svaki zadatak obilovao je specifičnostima, sa aspekta socijalnog, urbanog ili prirodnog konteksta, razvijenosti projektnog programa, veličine objekta, raspoloživog budžeta, a, na kraju krajeva, i naših sopstvenih situacija u kojima su nas ti zadaci zaticali. Sa druge strane, u dubljem sloju svih tih projekata provlači se ono što je kod svih njih, ipak, zajedničko i, rekli bismo, suštinsko. A to je da oni odražavaju jedan isti, idealni i (u uslovnostima trodimenzionalne Euklidove geometrije, otežale materije i ograničenosti naših sposobnosti i dometa) neuhvatljivi model crkvene građevine kao „lađe spasenja“ i slike „konačnog grada“, Nebeskog Jerusalima, opisanog u poslednjoj knjizi Novog Zaveta, Otkrivenju Svetog Jovana Bogoslova. 

U tom smislu, rad na upravo ovim projektima nam je pomogao da razumemo da je jedno od osnovnih svojstava arhitekture odgovornost prema večnim pitanjima, a ne prema diktatima trendova, tj. da istinska arhitektura ne bi trebalo da podleže pojednostavljenim klasifikacijama ili (samo) ličnoj arbitrarnosti.

Premda je projektovanje crkava povezano sa određenim pravilima i kanonima (što, uostalom, važi i za druge arhitektonske tipologije), jedna od ključnih privilegija u projektovanju takvih objekata jeste relativno slobodno bavljenje čisto arhitektonskim temama (prostorom, formom, materijalom…), sa minimalnim uplivom banalnih distrakcija (normativa, standarda, parametara, administrativno – upravnih formalnosti, maksimalne kapitalizacije parcele kao resursa…), kojima su druge grane projektovanja veoma obremenjene (ponekad sve do suštinskog ometanja i onemogućavanja arhitekture). 

U tom smislu, a vraćajući se na početak, kroz nekoliko primera i tema iz naše prakse, prikazaćemo na koji način smo pokušali da uspostavimo dijalektiku tradicije i savremenosti i podjednaku opravdanost njihove različite „razmere“ u pojedinim slučajevima i kontekstualnim situacijama.

Crkva Svetog vladike Nikolaja Žičkog i Ohridskog 

Resnik, Beograd (projekat iz…, realizacija pri kraju)

Projektnim zadatkom predviđena je bila izgradnja relativno velike crkve u starom beogradskom prigradskom naselju Resnik, podno Avale, koje nije imalo svoju parohijsku crkvu, već se do tog momenta oslanjalo na obližnji manastir Rakovica. 

Primenjen je razvijen, tripartitni tipološki model: crkva ima pristupni trem (spoljnu pripratu –  egzonarteks), unutrašnju pripratu (narteks) i crkvu u užem smislu, koja je tipa trikonhalnog upisanog krsta, blago izduženog u pravcu ose istok – zapad. Čitav ovaj sklop, iako su pojedini njegovi segmenti izrazito centralnog karaktera, dobija naglašeno aksijalnu, pseudo – bazilikalnu formu, karakterističnu za srpske srednjevekovne crkve raške stilske grupe (što je, opet, neobična arhitektonska refleksija istorijskog i kulturnog položaja Srbije, kao zemlje između Istoka i Zapada. Primenjena trodelna koncepcija se, inače, često može zateći na značajnijim pravoslavnim crkvama širom Balkana (npr: crkva Sv. Nauma u Ohridu, Katolikon manastira Hilandar na Svetoj Gori, itd). Ovakva prostorna organizacija ima svoje utemeljenje u bogoslužbenom poretku, ali je pogodna i sa praktične strane, jer omogućava postepeno okupljanje i ulazak vernika, zaštitu (pod tremom) od prejakog sunca ili kiše, fleksibilnost u korišćenju celog prostora ili samo jednog njegovog dela (zavisno od broja prisutnih), i tako dalje. 

Trodelnost građevine se jasno odslikava i u primarnoj spoljašnjoj formi, kojom dominiraju glavna kupola i manja kupola nad pripratom, dok unutrašnji prostor karakteriše pravilno razvijena klasična stereometrija . Repertoar sekundarnih formi je vrlo redukovan i na asocijativnom nivou povezan sa srednjevekovnim uzorima (kao npr. potkupolna segmentna arkada, ili trifore na severnom i južnom rizalitu priprate) . Pojedini arhitektonski detalji, karakteristični za srednjevekovne crkvene građevine (npr. kamene prozorske tranzene) reinterpretirani su na novi način, kroz savremenu tehnologiju gradnje (perforacijom aluminijumskog lima, ubačenog između dva stakla u prozorskom staklo – paketu). 

Dominantni materijal na fasadi crkve je tamno crvena klinker opeka (koja nije tek obloga, već učestvuje u nosećoj strukturi zida): sa jedne strane, materijal koji je izuzetno mnogo korišćen kao završni kroz čitavu istoriju srpske sakralne arhitekture; sa druge, svojom crvenom bojom budi asocijaciju na manastir Žiču u kojoj je Sveti vladika Nikolaj, patron ove crkve, proveo najveći deo svoje episkopske službe. Pojedini elementi (npr. krovni venci) izvedeni su od belog betona, prefabrikovanog u glatkoj oplati. Visoka sokla crkve izvedena je u pikovanom veštačkom kamenu, sa trakastom podelom koja naglašava horizontalnost i podužni karakter objekta. Tek nekoliko detalja urađeno je u prirodnom kamenu, peščaru (dekorativne rozete ili kordon venac na vrhu sokle), koji, kao i elementi za čiju je izradu primenjen, predstavlja citat srednjevekovnih uzora i motiva (domaći belovodski peščar bio je, uz opeku, glavni fasadni materijal na srpskim crkvama srednjevekovne moravske stilske grupe). 

Spomen – kapela u porti Vaznesenjske crkve 

Beograd (konkursni rad iz … god):

Konkurs je raspisan sa idejom da se, na mestu gde su, tokom šestoaprilskog bombardovanja Beograda 1941, u rovu iskopanom u crkvenoj porti, izginuli građani Beograda, sagradi spomen – kapela. Sticajem okolnosti, konkurs nikada nije zaključen.

Sama Vaznesenjska crkva, sagrađena …. god, predstavlja značajno arhitektonsko delo i originalni primer „hanzenatike pre Hanzena“. Sa druge strane, i sama crkvena porta, koja je jedna od najstarijih formiranih parcela u Beogradu, predstavlja svojevrsni „insert“ 19. veka u uzavrelom centru metropole 21. veka i čuva dašak Šumadije u zoni jedne od danas najprometnijih gradskih arterija, ulice Kneza Miloša. 

Iz ovih razloga, bilo nam je veoma važno da rešenjem nove građevine ni na koji način ne ugrozimo vizure ka staroj crkvi ili zatečene prostorne kvalitete porte. To nas je opredelilo da predložimo delimično ukopavanje kapele ispod nivoa terena, sa zastiranjem kupole travnatim pokrivačem, tako da se nova građevina manifestuje kao blago uzvišenje, „talas“ u postojećem crkvenom dvorištu – element koji nije promenio zatečeni karakter prostora, ali jeste uneo njegovu reartikulaciju i nove prostorne impulse. 

U tipološkom smislu, opredelili smo se za rotondu,  koja je veoma star model hrišćanskih bogomolja, danas možda nešto uobičajeniji u Rimokatoličkoj, nego u Pravoslavnoj Crkvi (veoma slična osnova primenjena je na beogradskoj Rimokatoličkoj crkvi Sv. Antuna Padovanskog, po projektu Jože Plečnika iz …. god) . Forma delimično ukopane rotonde simbolički reflektuje rov koji je postao grobna humka, ali, istovremeno, i mesto novog rađanja i pobede života. Oko same kapele, formirana je kružna litijska putanja, koja se najvećim delom nalazi ispod nivoa terena, dobijajući određena, projektnim programom predviđena, prostorna proširenja (crkvenu pripratu, atrijum sa malom crkvenom prodavnicom, itd) . Ceo prostorni ansambl priziva duh ranohrišćanskih bogomolja, katakombnih struktura, „pečora“ u Kijevu, Pskovu ili Podgorici (manastir Dajbabe) ili stare Petrove crkve u Rasu (koja je, takođe, bazirana na tipu rotonde). 

Premda dijagramski jasna, forma ovog objekta izmiče sagledavanju, „iščezava“, spolja zastrta zemljom, a iznutra „presvučena“ freskopisom. Prostorni sklop građevine može se doživeti jedino dinamički, sekvencijalnim kretanjem po logički generisanoj cirkularnoj trasi. 

Seoska crkva u Trliću kod Uba

(projekat u izradi, 2023)

Projektnim zadatkom predviđena je izgradnja manje parohijske crkve u selu Trlić kod Uba, sa željom ktitora da se, uprkos skromnim dimenzijama, postigne određena monumentalnost građevine.

Čitava arhitektonska koncepcija zasniva se na potrebi što jasnije lokalne i značenjske kodiranosti, kako bi u tom, seoskom ambijentu, narod ovu građevinu jednoznačno „prepoznao“ kao crkvu. Stoga je primenjen tradicionalni tip trikonhosa sa snažno naglašenom kupolom i dva zvonika na zapadnoj strani crkve. Elaboracija forme je karakteristična za sakralnu arhitekturu Srbije u periodu rane moderne (Korunović, Samojlov, Deroko, Nestorović, braća Krstić…), sa redukovano interpretiranim motivima srpsko – vizantijske i moravske srednjevekovne arhitekture .

Crkva Svete Petke 

Halmstad, Švedska (projekat u izradi, 2023):

U pitanju je projekat prvog namenski građenog sakralnog objekta Srpske Pravoslavne Crkve u Skandinaviji, a konkretno, za potrebe crkvene zajednice u Halmstadu, koju u velikoj većini čine ljudi poreklom sa našeg prostora, u prvoj, drugoj, pa i trećoj generaciji.

Objekat je projektovan na veoma ograničenom, uskom delu parcele, pored postojećeg parohijskog doma, uz izuzetno velika urbanistička ograničenja. Stoga se nametnula podužna, bazilikalna prostorna koncepcija, prožeta sa centralnom „krstoobraznom“ tipologijom, uvođenjem sažetog transepta, i kupolom na mestu ukrštanja glavnog  broda crkve i tog transepta .

U prvoj varijanti, pokušalo se sa crkvom nešto veće visine. Tumačenja lokalnih urbanista koja se odnose na maksimalno moguću visinu, odnosno volumen objekta, bila su krajnje restriktivna, tako da smo bili prinuđeni da predložimo drugu, nižu varijantu, po kojoj se i pristupa daljem razvoju projekta.

U oba slučaja, nastojali smo da u novu sredinu prenesemo određena prepoznatljiva svojstva pravoslavnih sakralnih građevina Balkana, ali na takav način, koji će i lokalnom, autohtonom švedskom stanovništvu biti prijemčiv, dovoljno blizak i prihvatljiv. Drugim rečima, s obzirom na analogije koje postoje u čitavom kontinuumu hrišćanske sakralne arhitekture, jasno je da postoji i čitav niz uzajamno „razumljivih“, inteligibilnih elemenata i sklopova, koje smo i mi ovde upotrebili. Stoga se i primenjeni arhitektonski jezik nalazi negde između Vizantije, romanike, klasicizma, proto – moderne… a time, logički i smisaono, najviše asocira na srednjevekovnu srpsku rašku stilsku školu (koja je, pojednostavljeno govoreći, bila jedan neobičan susret suštinski vizantijskih prostornih koncepata sa romaničkim graditeljskim i likovnim senzibilitetom).

Slično tome, projektom je predviđena i kombinacija materijala koja bi odgovarala ovoj dvojnoj kodiranosti objekta – pripadnosti određenoj etničkoj i verskoj zajednici (srpsko – pravoslavnoj) sa jedne, i određenom podneblju (švedsko – skandinavskom) sa druge strane. Stoga je, za soklu crkve, predviđena primena grubo pritesanog lomljenog švedskog granita, autohtonog, „izniklog“ iz tog tla, „starozavetnog“ po svojoj gruboj obradi, dok je za oblaganje gornjih delova građevine predviđen brušeni belovodski peščar, iskopan u okolini Kruševca (gde se vekovima eksploatiše kao materijal za izgradnju crkava), veza sa dalekom maticom i nadgradnja, novi sloj kompleksnog kulturnog miljea savremene Švedske.